1-2. อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา

[113-114] ธมฺมกถิกวคฺคสฺส ปฐเม เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตีติ ยาวตา อิมาย จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณภูตาย อวิชฺชาย สมนฺนาคโต, เอตฺตาวตา อวิชฺชาคโต โหตีติ อตฺโถฯ ทุติเยปิ เอเสว นโยฯ ปฐมทุติยานิฯ

3. ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา

[115] ตติเย ปฐเมน ธมฺมกถิโก, ทุติเยน เสขภูมิ, ตติเยน อเสขภูมีติ เอวํ ธมฺมกถิกํ ปุจฺฉิเตน วิเสเสตฺวา ทฺเว ภูมิโย กถิตาฯ ตติยํฯ

4. ทุติยธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา

[116] จตุตฺเถ ติสฺสนฺนมฺปิ ปุจฺฉานํ ตีณิ วิสฺสชฺชนานิ กถิตานิฯ จตุตฺถํฯ

5-9. พนฺธนสุตฺตาทิวณฺณนา

[117-121] ปญฺจเม อตีรทสฺสีติ ตีรํ วุจฺจติ วฏฺฏํ, ตํ น ปสฺสติฯ อปารทสฺสีติ ปารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ น ปสฺสติฯ พทฺโธติ กิเลสพนฺธเนน พทฺโธ หุตฺวา ชียติ จ มียติ จ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉตีติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏทุกฺขํ กถิตนฺติฯ ฉฏฺฐาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ ปญฺจมาทีนิฯ

10. สีลวนฺตสุตฺตวณฺณนา

[122] ทสเม อนิจฺจโตติอาทีสุ หุตฺวา อภาวากาเรน อนิจฺจโต, ปฏิปีฬนากาเรน ทุกฺขโต, อาพาธฏฺเฐน โรคโต, อนฺโตโทสฏฺเฐน คณฺฑโต, เตสํ เตสํ คณฺฑานํ ปจฺจยภาเวน วา ขณนฏฺเฐน วา สลฺลโต ทุกฺขฏฺเฐน อฆโต, วิสภาคมหาภูตสมุฏฺฐานอาพาธปจฺจยฏฺเฐน อาพาธโต, อสกฏฺเฐน ปรโต, ปลุชฺชนฏฺเฐน ปโลกโต , สตฺตสุญฺญตฏฺเฐน สุญฺญโต, อตฺตาภาเวน อนตฺตโตฯ เอวเมตฺถ ‘‘อนิจฺจโต ปโลกโต’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ อนิจฺจมนสิกาโร, ‘‘สุญฺญโต อนตฺตโต’’ติ ทฺวีหิ อนตฺตมนสิกาโร, เสเสหิ ทุกฺขมนสิกาโร วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ ทสมํฯ

11. สุตวนฺตสุตฺตวณฺณนา

[123] ตถา เอกาทสเมฯ ทสมสฺมิญฺหิ ‘‘สีลวตา’’ติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ วุตฺตํ, อิธ สุตวตาติ กมฺมฏฺฐานสุตํ อิทเมว นานากรณํฯ เอกาทสมํฯ

12-13. กปฺปสุตฺตาทิวณฺณนา

[124-125] ทฺวาทสมเตรสมานิ ราหุโลวาทสทิสาเนวาติฯ ทฺวาทสมเตรสมานิฯ

ธมฺมกถิกวคฺโค ทฺวาทสโมฯ

13. อวิชฺชาวคฺโค

1-10. สมุทยธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[126-135] อวิชฺชาวคฺโค อุตฺตานตฺโถวฯ อิมสฺมิญฺหิ วคฺเค สพฺพสุตฺเตสุ จตุสจฺจเมว กถิตํฯ

อวิชฺชาวคฺโค เตรสโมฯ

14. กุกฺกุฬวคฺโค

1-13. กุกฺกุฬสุตฺตาทิวณฺณนา

[136-149] กุกฺกุฬวคฺคสฺส ปฐเม กุกฺกุฬนฺติ สนฺตตฺตํ อาทิตฺตํ ฉาริกราสิํ วิย มหาปริฬาหํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ทุกฺขลกฺขณํ กถิตํ, เสเสสุ อนิจฺจลกฺขณาทีนิฯ สพฺพานิ เจตานิ ปาฏิเยกฺกํ ปุคฺคลชฺฌาสเยน กถิตานีติฯ

กุกฺกุฬวคฺโค จุทฺทสโมฯ

15. ทิฏฺฐิวคฺโค

1-9. อชฺฌตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[150-158] ทิฏฺฐิวคฺคสฺส ปฐเม กิํ อุปาทายาติ กิํ ปฏิจฺจฯ ทุติเย กิํ อภินิวิสฺสาติ กิํ อภินิวิสิตฺวา, ปจฺจยํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ตติยาทีสุ ทิฏฺฐีติอาทีนิ ปุคฺคลชฺฌาสเยน วุตฺตานิฯ ปฐมาทีนิฯ

10. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา

[159] ทสเม อุปสงฺกมีติ อญฺเญ ภิกฺขู ปญฺจกฺขนฺธกมฺมฏฺฐานํ กถาเปตฺวา ยุญฺชิตฺวา ฆเฏตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อญฺญํ พฺยากโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อหมฺปิ ปญฺจกฺขนฺธกมฺมฏฺฐานํ กถาเปตฺวา ยุญฺชนฺโต ฆเฏนฺโต, อรหตฺตํ ปตฺวา อญฺญํ พฺยากริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิฯ สตฺถา ปน อตฺตโน ธรมานกาเล เถรสฺส อุปริมคฺคตฺตยวชฺฌานํ กิเลสานํ ปหานํ อปสฺสนฺโตปิ ‘‘อิมสฺส จิตฺตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ กเถสิฯ ตสฺสาปิ เอกํ ทฺเว วาเร มนสิ กตฺวาว พุทฺธุปฏฺฐานเวลา ชาตาติ คนฺตพฺพํ โหติฯ อิติสฺส จิตฺตํ สมฺปหํสมาโน วิมุตฺติปริปาจนียธมฺโมว โส กมฺมฏฺฐานานุโยโค ชาโตติฯ ทสมํฯ

ทิฏฺฐิวคฺโค ปนฺนรสโมฯ

อุปริปณฺณาสโก สมตฺโตฯ

ขนฺธสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ราธสํยุตฺตํ

1. ปฐมวคฺโค

1. มารสุตฺตวณฺณนา

[160] ราธสํยุตฺตสฺส ปฐเม มาโร วา อสฺสาติ มรณํ วา ภเวยฺยฯ มาเรตา วาติ มาเรตพฺโพ วาฯ โย วา ปน มียตีติ โย วา ปน มรติฯ นิพฺพิทตฺถนฺติ นิพฺพิทาญาณตฺถํฯ นิพฺพานตฺถาติ ผลวิมุตฺติ นาเมสา อนุปาทานิพฺพานตฺถาติ อตฺโถฯ อจฺจยาสีติ อติกฺกนฺโตสิฯ นิพฺพาโนคธนฺติ นิพฺพาเน ปติฏฺฐิตํฯ อิทํ มคฺคพฺรหฺมจริยํ นาม นิพฺพานพฺภนฺตเร วุสฺสติ, น นิพฺพานํ อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ นิพฺพานปริโยสานนฺติ นิพฺพานํ อสฺส ปริโยสานํ, นิปฺผตฺติ นิฏฺฐาติ อตฺโถฯ ปฐมํฯ

2-10. สตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[161-169] ทุติเย สตฺโต สตฺโตติ ลคฺคปุจฺฉาฯ ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโตติ ตตฺร ลคฺโค ตตฺร วิลคฺโคฯ ปํสฺวาคารเกหีติ ปํสุฆรเกหิฯ เกฬายนฺตีติ กีฬนฺติฯ ธนายนฺตีติ ธนํ วิย มญฺญนฺติฯ มมายนฺตีติ ‘‘มม อิทํ, มม อิท’’นฺติ มมตฺตํ กโรนฺติ, อญฺญสฺส ผุสิตุมฺปิ น เทนฺติฯ วิกีฬนิยํ กโรนฺตีติ ‘‘นิฏฺฐิตา กีฬา’’ติ เต ภินฺทมานา กีฬาวิคมํ กโรนฺติฯ ตติเย ภวเนตฺตีติ ภวรชฺชุฯ จตุตฺถํ อุตฺตานเมวฯ ปญฺจมาทีสุ จตูสุ จตฺตาริ สจฺจานิ กถิตานิ, ทฺวีสุ กิเลสปฺปหานนฺติฯ ทุติยาทีนิฯ

ปฐโม วคฺโคฯ

2. ทุติยวคฺโค

1-12. มารสุตฺตาทิวณฺณนา

[170-181] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม มาโร, มาโรติ มรณํ ปุจฺฉติฯ ยสฺมา ปน รูปาทิวินิมุตฺตํ มรณํ นาม นตฺถิ, เตนสฺส ภควา รูปํ โข, ราธ, มาโรติอาทิมาห ฯ ทุติเย มารธมฺโมติ มรณธมฺโมฯ เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ

ทุติโย วคฺโคฯ

3-4. อายาจนวคฺคาทิ

1-11. มาราทิสุตฺตเอกาทสกวณฺณนา

[182-205] ตโต ปรํ อุตฺตานตฺถเมวฯ อยญฺหิ ราธตฺเถโร ปฏิภานิยตฺเถโร นามฯ ตถาคตสฺส อิมํ เถรํ ทิสฺวา สุขุมํ การณํ อุปฏฺฐาติฯ เตนสฺส ภควา นานานเยหิ ธมฺมํ เทเสติฯ เอวํ อิมสฺมิํ ราธสํยุตฺเต อาทิโต ทฺเว วคฺคา ปุจฺฉาวเสน เทสิตา, ตติโย อายาจเนน, จตุตฺโถ อุปนิสินฺนกกถาวเสนฯ สกลมฺปิ ปเนตํ ราธสํยุตฺตํ เถรสฺส วิมุตฺติปริปาจนียธมฺมวเสเนว คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ราธสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ทิฏฺฐิสํยุตฺตํ

1. โสตาปตฺติวคฺโค

1. วาตสุตฺตวณฺณนา

[206] ทิฏฺฐิสํยุตฺเต น วาตา วายนฺตีติอาทีสุ เอวํ กิร เตสํ ทิฏฺฐิ – ‘‘เยปิ เอเต รุกฺขสาขาทีนิ ภญฺชนฺตา วาตา วายนฺติ, น เอเต วาตา, วาตเลโส นาเมโส, วาโต ปน เอสิกตฺถมฺโภ วิย ปพฺพตกูฏํ วิย จ ฐิโตฯ ตถา ยาปิ เอตา ติณกฏฺฐาทีนิ วหนฺติโย นทิโย สนฺทนฺติ, น เอตฺถ อุทกํ สนฺทกิ, อุทกเลโส นาเมส, อุทกํ ปน เอสิกตฺถมฺโภ วิย ปพฺพตกูฏํ วิย จ ฐิตํฯ ยาปิมา คพฺภินิโย วิชายนฺตีติ จ วุจฺจนฺติ, กิญฺจาปิ ตา มิลาตุทรา โหนฺติ, คพฺโภ ปน น นิกฺขมติ, คพฺภเลโส นาเมโส, คพฺโภ ปน เอสิกตฺถมฺโภ วิย ปพฺพตกูฏํ วิย จ ฐิโตฯ เยปิ เอเต จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา, เนว เต อุเทนฺติ น อเปนฺติ, จนฺทิมสูริยเลโส นาเมส, จนฺทิมสูริยา ปน เอสิกตฺถมฺโภ วิย ปพฺพตกูฏํ วิย จ ฐิตา’’ติฯ

2-4. เอตํมมสุตฺตาทิวณฺณนา

[207-209] ทิฏฺฐนฺติอาทีสุ ทิฏฺฐํ รูปายตนํฯ สุตํ สทฺทายตนํฯ มุตํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนํฯ ตญฺหิ ปตฺวา คเหตพฺพโต มุตนฺติ จ วุตฺตํฯ อวเสสานิ สตฺตายตนานิ วิญฺญาตํ นามฯ ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํฯ ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ วา อปตฺตํ วา ปริเยสิตํฯ อนุวิจริตํ มนสาติ จิตฺเตน อนุสญฺจริตํฯ โลกสฺมิญฺหิ ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, ปริเยสิตฺวา โนปตฺตมฺปิ, อปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ, อปริเยสิตฺวา โนปตฺตมฺปิฯ ตตฺถ ปริเยสิตฺวา ปตฺตํ ปตฺตํ นาม, ปริเยสิตฺวา โนปตฺตํ ปริเยสิตํ นาม ฯ อปริเยสิตฺวา ปตฺตญฺจ อปริเยสิตฺวา โนปตฺตญฺจ มนสานุวิจริตํ นามฯ อถ วา ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ ปตฺตฏฺเฐน ปตฺตํ นาม, ปริเยสิตฺวา โนปตฺตเมว ปริเยสิตํ นาม, อปริเยสิตฺวา โนปตฺตํ มนสานุวิจริตํ นามฯ สพฺพํ วา เอตํ มนสา อนุวิจริตเมวฯ

5. นตฺถิทินฺนสุตฺตวณฺณนา

[210] นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทีสุ นตฺถิ ทินฺนนฺติ ทินฺนสฺส ผลาภาวํ สนฺธาย วทนฺติฯ ยิฏฺฐํ วุจฺจติ มหายาโคฯ หุตนฺติ ปเหณกสกฺกาโร อธิปฺเปโตฯ ตมฺปิ อุภยํ ผลาภาวเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปนฺติฯ สุกตทุกฺกฏานนฺติ สุกตทุกฺกตานํ, กุสลากุสลานนฺติ อตฺโถฯ ผลํ วิปาโกติ ยํ ผลนฺติ วา วิปาโกติ วา วุจฺจติ, ตํ นตฺถีติ วทนฺติฯ นตฺถิ อยํ โลโกติ ปรโลเก ฐิตสฺส อยํ โลโก นตฺถิฯ นตฺถิ ปโร โลโกติ อิธ โลเก ฐิตสฺสปิ ปโร โลโก นตฺถิ, สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตีติ ทสฺเสนฺติฯ นตฺถิ มาตา นตฺถิ ปิตาติ เตสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลาภาววเสน วทนฺติฯ นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกาติ จวิตฺวา อุปฺปชฺชนกสตฺตา นาม นตฺถีติ วทนฺติฯ นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณาติ โลเก สมฺมาปฏิปนฺนา สมณพฺราหฺมณา นาม นตฺถีติ วทนฺติฯ

จาตุมหาภูติโกติ จตุมหาภูตมโยฯ ปถวี ปถวีกายนฺติ อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ พาหิรํ ปถวีธาตุํฯ อนุเปตีติ อนุยาติฯ อนุปคจฺฉตีติ ตสฺเสว เววจนํ, อนุคจฺฉตีติปิ อตฺโถฯ อุภเยนาปิ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ ทสฺเสนฺติฯ อาปาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อินฺทฺริยานีติ มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิฯ สงฺกมนฺตีติ อากาสํ ปกฺขนฺทนฺติฯ อาสนฺทิปญฺจมาติ นิปนฺนมญฺเจน ปญฺจมา, มญฺโจ เจว, จตฺตาโร มญฺจปาเท คเหตฺวา ฐิตา จตฺตาโร ปุริสา จาติ อตฺโถฯ ยาว อาฬาหนาติ ยาว สุสานาฯ ปทานีติ ‘‘อยํ เอวํ สีลวา อโหสิ, เอวํ ทุสฺสีโล’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตานิ คุณาคุณปทานิฯ สรีรเมว วา เอตฺถ ปทานีติ อธิปฺเปตํฯ กาโปตกานีติ กโปตกวณฺณานิ, ปาราวตปกฺขวณฺณานีติ อตฺโถฯ ภสฺสนฺตาติ ภสฺมนฺตาฯ อยเมว วา ปาฬิฯ อาหุติโยติ ยํ ปเหณกสกฺการาทิเภทํ ทินฺนทานํ, สพฺพํ ตํ ฉาริกาวสานเมว โหติ, น ตโต ปรํ ผลทายกํ หุตฺวา คจฺฉตีติ อตฺโถฯ ทตฺตุปญฺญตฺตนฺติ ทตฺตูหิ พาลมนุสฺเสหิ ปญฺญตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – พาเลหิ อพุทฺธีหิ ปญฺญตฺตมิทํ ทานํ, น ปณฺฑิเตหิฯ พาลา เทนฺติ, ปณฺฑิตา คณฺหนฺตีติ ทสฺเสนฺติฯ

6. กโรโตสุตฺตวณฺณนา

[211] กโรโตติ สหตฺถา กโรนฺตสฺสฯ การยโตติ อาณตฺติยา กาเรนฺตสฺสฯ ฉินฺทโตติ ปเรสํ หตฺถาทีนิ ฉินฺทนฺตสฺสฯ เฉทาปยโตติ ปเรหิ เฉทาเปนฺตสฺสฯ ปจโตติ ทณฺเฑน ปีเฬนฺตสฺสฯ ปจาปยโตติ ปเรหิ ทณฺฑาทินา ปีฬาเปนฺตสฺสฯ โสจโต โสจาปยโตติ ปรสฺส ภณฺฑหรณาทีหิ โสกํ สยํ กโรนฺตสฺสาปิ ปเรหิ กาเรนฺตสฺสาปิฯ กิลมโต กิลมาปยโตติ อาหารุปจฺเฉทพนฺธนาคารปเวสนาทีหิ สยํ กิลเมนฺตสฺสปิ ปเรหิ กิลมาเปนฺตสฺสปิฯ ผนฺทโต ผนฺทาปยโตติ ปรํ ผนฺทนฺตํ ผนฺทนกาเล สยมฺปิ ผนฺทโต ปเรมฺปิ ผนฺทาปยโตฯ ปาณมติปาตยโตติ ปาณํ หนนฺตสฺสปิ หนาเปนฺตสฺสปิฯ เอวํ สพฺพตฺถ กรณการาปนวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สนฺธินฺติ ฆรสนฺธิํฯ นิลฺโลปนฺติ มหาวิโลปํฯ เอกาคาริกนฺติ เอกเมว ฆรํ ปริวาเรตฺวา วิลุมฺปนํฯ ปริปนฺเถ ติฏฺฐโตติ อาคตาคตานํ อจฺฉินฺทนตฺถํ มคฺเค ติฏฺฐโตฯ กโรโต น กรียติ ปาปนฺติ ยํกิญฺจิ ปาปํ กโรมีติ สญฺญาย กโรโตปิ ปาปํ น กรียติ, นตฺถิ ปาปํฯ สตฺตา ปน กโรมาติ เอวํสญฺญิโน โหนฺตีติ ทีเปนฺติฯ ขุรปริยนฺเตนาติ ขุรเนมินา, ขุรธารสทิสปริยนฺเตน วาฯ เอกมํสขลนฺติ เอกมํสราสิํฯ ปุญฺชนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ ตโตนิทานนฺติ เอกมํสขลกรณนิทานํฯ

ทกฺขิณนฺติ ทกฺขิณตีเร มนุสฺสา กกฺขฬา ทารุณา, เต สนฺธาย หนนฺโตติอาทิ วุตฺตํฯ อุตฺตรนฺติ อุตฺตรตีเร สทฺธา โหนฺติ ปสนฺนา พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สงฺฆมามกา, เต สนฺธาย ททนฺโตติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยชนฺโตติ มหายาคํ กโรนฺโตฯ ทเมนาติ อินฺทฺริยทเมน อุโปสถกมฺเมนฯ สํยเมนาติ สีลสํยเมนฯ สจฺจวชฺเชนาติ สจฺจวจเนนฯ อาคโมติ อาคมนํ, ปวตฺตีติ อตฺโถฯ สพฺพถาปิ ปาปปุญฺญานํ กิริยเมว ปฏิกฺขิปนฺติฯ

7. เหตุสุตฺตวณฺณนา

[212] นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโยติ เอตฺถ ปจฺจโยติ เหตุเววจนเมวฯ อุภเยนาปิ วิชฺชมานเมว กายทุจฺจริตาทีนํ สํกิเลสปจฺจยํ, กายสุจริตาทีนญฺจ วิสุทฺธิปจฺจยํ ปฏิกฺขิปนฺติฯ นตฺถิ พลนฺติ ยมฺหิ อตฺตโน พเล ปติฏฺฐิตา อิเม สตฺตา เทวตฺตมฺปิ มารตฺตมฺปิ พฺรหฺมตฺตมฺปิ สาวกโพธิมฺปิ ปจฺเจกโพธิมฺปิ สพฺพญฺญุตมฺปิ ปาปุณนฺติ, ตํ พลํ ปฏิกฺขิปนฺติฯ นตฺถิ วีริยนฺติอาทีนิ สพฺพานิ อญฺญมญฺญเววจนาเนวฯ ‘‘อิทํ โน วีริเยน, อิทํ ปุริสถาเมน, อิทํ ปุริสปรกฺกเมน ปตฺต’’นฺติ, เอวํ ปวตฺตวจนปฏิกฺเขปกรณวเสน ปเนตานิ วิสุํ อาทิยนฺติฯ

สพฺเพ สตฺตาติ โอฏฺฐโคณคทฺรภาทโย อนวเสเส ปริคฺคณฺหนฺติฯ สพฺเพ ปาณาติ เอกินฺทฺริโย ปาโณ, ทฺวินฺทฺริโย ปาโณติอาทิวเสน วทนฺติฯ สพฺเพ ภูตาติ อณฺฑโกสวตฺถิโกเสสุ ภูเต สนฺธาย วทนฺติฯ สพฺเพ ชีวาติ สาลิยวโคธุมาทโย สนฺธาย วทนฺติฯ เตสุ หิ เต วิรุหนภาเวน ชีวสญฺญิโนฯ อวสา อพลา อวีริยาติ เตสํ อตฺตโน วโส วา พลํ วา วีริยํ วา นตฺถิฯ นิยติสงฺคติภาวปริณตาติ เอตฺถ นิยตีติ นิยตตาฯ สงฺคตีติ ฉนฺนํ อภิชาตีนํ ตตฺถ ตตฺถ คมนํฯ ภาโวติ สภาโวเยวฯ เอวํ นิยติยา จ สงฺคติยา จ ภาเวน จ ปริณตา นานปฺปการตํ ปตฺตาฯ เยน หิ ยถา ภวิตพฺพํ, โส ตเถว ภวติฯ เยน น ภวิตพฺพํ, โส น ภวตีติ ทสฺเสนฺติฯ ฉสฺเววาภิชาตีสูติ ฉสุ เอว อภิชาตีสุ ฐตฺวา สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺติ, อญฺญา สุขทุกฺขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺติฯ

8-10. มหาทิฏฺฐิสุตฺตาทิวณฺณนา

[213-215] อกฏาติ อกตาฯ อกฏวิธาติ อกตวิธานา, ‘‘เอวํ กโรหี’’ติ เกนจิ การิตาปิ น โหนฺตีติ อตฺโถฯ อนิมฺมิตาติ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาฯ อนิมฺมาตาติ อนิมฺมาปิตาฯ ‘‘อนิมฺมิตพฺพา’’ติปิ ปาโฐ, น นิมฺมิตพฺพาติ อตฺโถฯ วญฺฌาติ วญฺฌปสุวญฺฌตาลาทโย วิย อผลา กสฺสจิ อชนกาฯ ปพฺพตกูฏํ วิย ฐิตาติ กูฏฏฺฐาฯ เอสิกฏฺฐายิโน วิย หุตฺวา ฐิตาติ เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิตา, ยถา สุนิขาโต เอสิกตฺถมฺโภ นิจฺจโล ติฏฺฐติ, เอวํ ฐิตาติ อตฺโถฯ น อิญฺชนฺตีติ เอสิกตฺถมฺโภ วิย ฐิตตฺตา น จลนฺติฯ น วิปริณมนฺตีติ ปกติํ น วิชหนฺติฯ น อญฺญมญฺญํ พฺยาพาเธนฺตีติ อญฺญมญฺญํ น อุปหนนฺติฯ นาลนฺติ น สมตฺถาฯ ปถวีกาโยติอาทีสุ ปถวีเยว ปถวีกาโย, ปถวีสมูโห วาฯ สตฺตนฺนํตฺเวว กายานนฺติ ยถา มุคฺคราสิอาทีสุ ปหฏํ สตฺถํ มุคฺคราสิอาทีนํ อนฺตเรเนว ปวิสติ, เอวํ สตฺตนฺนํ กายานํ อนฺตเรน ฉิทฺเทน วิวเรน สตฺถํ ปวิสติฯ ตตฺถ ‘‘อหํ อิมํ ชีวิตา โวโรเปมี’’ติ เกวลํ สญฺญามตฺตเมว โหตีติ ทสฺเสนฺติฯ

โยนิปมุขสตสหสฺสานีติ ปมุขโยนีนํ อุตฺตมโยนีนํ จุทฺทสสตสหสฺสานิ อญฺญานิ จ สฏฺฐิสตานิ อญฺญานิ จ ฉสตานิ ปญฺจ จ กมฺมุโน สตานีติ ปญฺจกมฺมสตานิ จาติ เกวลํ ตกฺกมตฺตเกน นิรตฺถกทิฏฺฐิํ ทีเปนฺติฯ ปญฺจ จ กมฺมานิ ตีณิ จ กมฺมานีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เกจิ ปนาหุ ‘‘ปญฺจ กมฺมานีติ ปญฺจินฺทฺริยวเสน คณฺหนฺติ, ตีณีติ กายกมฺมาทิวเสนา’’ติฯ กมฺเม จ อฑฺฒกมฺเม จาติ เอตฺถ ปนสฺส กายกมฺมวจีกมฺมานิ กมฺมนฺติ ลทฺธิ, มโนกมฺมํ อุปฑฺฒกมฺมนฺติฯ ทฺวฏฺฐิปฏิปทาติ ทฺวาสฏฺฐิปฏิปทาติ วทนฺติฯ ทฺวฏฺฐนฺตรกปฺปาติ เอกสฺมิํ กปฺเป จตุสฏฺฐิ อนฺตรกปฺปา นาม โหนฺติ, อยํ ปน อญฺเญ ทฺเว อชานนฺโต เอวมาหฯ

ฉฬาภิชาติโยติ กณฺหาภิชาติ นีลาภิชาติ โลหิตาภิชาติ หลิทฺทาภิชาติ สุกฺกาภิชาติ ปรมสุกฺกาภิชาตีติ อิมา ฉ อภิชาติโย วทนฺติฯ ตตฺถ โอรพฺภิกา สูกริกา สากุณิกา มาควิกา ลุทฺทา มจฺฉฆาตกา โจรา โจรฆาตกา พนฺธนาคาริกา, เย วา ปนญฺเญปิ เกจิ กุรูรกมฺมนฺตา, อยํ กณฺหาภิชาตีติ วทนฺติฯ ภิกฺขู นีลาภิชาตีติ วทนฺติฯ เต กิร จตูสุ ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺติ, ‘‘ภิกฺขู จ กณฺฏกวุตฺติกา’’ติ (อ. นิ. 6.57) อยํ หิสฺส ปาฬิ เอวฯ อถ วา กณฺฏกวุตฺติกา เอว นาม เอเก ปพฺพชิตาติ วทนฺติฯ โลหิตาภิชาติ นาม นิคณฺฐา เอกสาฏกาติ วทนฺติฯ อิเม กิร ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปณฺฑรตราฯ คิหี โอทาตวสนา อเจลกสาวกา หลิทฺทาภิชาตีติ วทนฺติฯ เอวํ อตฺตโน ปจฺจยทายเก นิคณฺเฐหิปิ เชฏฺฐกตเร กโรนฺติฯ อาชีวกา อาชีวินิโย อยํ สุกฺกาภิชาตีติ วทนฺติฯ

เต กิร ปุริเมหิ จตูหิ ปณฺฑรตรา ฯ นนฺโท วจฺโฉ, กิโส สํกิจฺโจ, มกฺขลิ โคสาโล ปรมสุกฺกาภิชาตีติ วทนฺติฯ เต กิร สพฺเพหิ ปณฺฑรตราฯ

อฏฺฐ ปุริสภูมิโยติ มนฺทภูมิ ขิฑฺฑาภูมิ วีมํสกภูมิ อุชุคตภูมิ เสขภูมิ สมณภูมิ ชานนภูมิ ปนฺนภูมีติ อิมา อฏฺฐ ปุริสภูมิโยติ วทนฺติฯ ตตฺถ ชาตทิวสโต ปฏฺฐาย สตฺต ทิวเส สมฺพาธฏฺฐานโต นิกฺขนฺตตฺตา สตฺตา มนฺทา โหนฺติ โมมูหา, อยํ มนฺทภูมีติ วทนฺติฯ เย ปน ทุคฺคติโต อาคตา โหนฺติ, เต อภิณฺหํ โรทนฺติ เจว วิรวนฺติ จ, สุคติโต อาคตา ตํ อนุสฺสริตฺวา อนุสฺสริตฺวา หสนฺติ, อยํ ขิฑฺฑาภูมิ นามฯ มาตาปิตูนํ หตฺถํ วา ปาทํ วา มญฺจํ วา ปีฐํ วา คเหตฺวา ภูมิยํ ปทนิกฺขิปนํ วีมํสกภูมิ นามฯ ปทสา คนฺตุํ สมตฺถกาโล อุชุคตภูมิ นามฯ สิปฺปานิ สิกฺขนกาโล เสขภูมิ นามฯ ฆรา นิกฺขมฺม ปพฺพชนกาโล สมณภูมิ นามฯ อาจริยํ เสวิตฺวา ชานนกาโล ชานนภูมิ นามฯ ‘‘ภิกฺขุ จ ปนฺนโก ชิโน น กิญฺจิ อาหา’’ติ เอวํ อลาภิํ สมณํ ปนฺนภูมีติ วทนฺติฯ

เอกูนปญฺญาส อาชีวกสเตติ เอกูนปญฺญาส อาชีววุตฺติสตานิฯ ปริพฺพาชกสเตติ ปริพฺพาชกปพฺพชฺชาสตานิฯ นาควาสสเตติ นาคมณฺฑลสตานิฯ วีเส อินฺทฺริยสเตติ วีส อินฺทฺริยสตานิฯ ติํเส นิรยสเตติ ติํส นิรยสตานิฯ รโชธาตุโยติ รชโอกิรณฏฺฐานานิฯ หตฺถปิฏฺฐิปาทปิฏฺฐาทีนิ สนฺธาย วทติฯ สตฺต สญฺญีคพฺภาติ โอฏฺฐโคณคทฺรภอชปสุมิคมหิํเส สนฺธาย วทติฯ สตฺต อสญฺญีคพฺภาติ สาลิยวโคธุมมุคฺคกงฺคุวรกกุทฺรูสเก สนฺธาย วทติฯ นิคณฺฐิคพฺภาติ คณฺฐิมฺหิ ชาตคพฺภา, อุจฺฉุเวฬุนฬาทโย สนฺธาย วทติฯ สตฺต เทวาติ พหู เทวา, โส ปน สตฺตาติ วทติฯ มนุสฺสาปิ อนนฺตา, โส สตฺตาติ วทติฯ สตฺต เปสาจาติ ปิสาจา มหนฺตมหนฺตา, สตฺตาติ วทติฯ สราติ มหาสราฯ กณฺณมุณฺฑ-รถการ-อโนตตฺต-สีหปฺปปาต-ฉทฺทนฺต-มุจลินฺท-กุณาลทเห คเหตฺวา วทติฯ

ปวุฏาติ คณฺฐิกาฯ ปปาตาติ มหาปปาตาฯ ปปาตสตานีติ ขุทฺทกปปาตสตานิฯ สุปินาติ มหาสุปินาฯ สุปินสตานีติ ขุทฺทกสุปินสตานิฯ มหากปฺปิโนติ มหากปฺปานํฯ

เอตฺถ เอกมฺหา มหาสรา วสฺสสเต วสฺสสเต กุสคฺเคน เอกํ อุทกพินฺทุํ นีหริตฺวา สตฺตกฺขตฺตุํ ตมฺหิ สเร นิรุทเก กเต เอโก มหากปฺโปติ วทติฯ เอวรูปานํ มหากปฺปานํ จตุราสีติสตสหสฺสานิ เขเปตฺวา พาเล จ ปณฺฑิเต จ ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรนฺตีติ อยมสฺส ลทฺธิฯ ปณฺฑิโตปิ กิร อนฺตราวิสุชฺฌิตุํ น สกฺโกติ, พาโลปิ ตโต อุทฺธํ น คจฺฉติฯ

สีเลน วาติ อเจลกสีเลน วา อญฺเญน วา เยน เกนจิฯ วเตนาติ ตาทิเสเนว วเตนฯ ตเปนาติ ตโปกมฺเมนฯ อปริปกฺกํ ปริปาเจติ นาม โย ‘‘อหํ ปณฺฑิโต’’ติ อนฺตรา วิสุชฺฌติฯ ปริปกฺกํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกโรติ นาม โย ‘‘อหํ พาโล’’ติ วุตฺตปริมาณกาลํ อติกฺกมิตฺวา ยาติฯ เหวํ นตฺถีติ เอวํ นตฺถิฯ ตญฺหิ อุภยมฺปิ น สกฺกา กาตุนฺติ ทีเปติฯ โทณมิเตติ โทเณน มิตํ วิยฯ สุขทุกฺเขติ สุขทุกฺขํฯ ปริยนฺตกเตติ วุตฺตปริมาเณน กาเลน กตปริยนฺโตฯ นตฺถิ หายนวฑฺฒเนติ นตฺถิ หายนวฑฺฒนานิ, น สํสาโร ปณฺฑิตสฺส หายติ, น พาลสฺส วฑฺฒตีติ อตฺโถฯ อุกฺกํสาวกํเสติ อุกฺกํสาวกํสาฯ หายนวฑฺฒนานเมเวตํ เววจนํฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต เสยฺยถาปิ นามาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุตฺตคุเฬติ เวเฐตฺวา กตสุตฺตคุเฬฯ นิพฺเพฐิยมานเมว ปเลตีติ ปพฺพเต วา รุกฺขคฺเค วา ฐตฺวา ขิตฺตํ สุตฺตปฺปมาเณน นิพฺเพฐิยมานเมว คจฺฉติ, สุตฺเต ขีเณ ตตฺเถว ติฏฺฐติ, น คจฺฉติ เอวเมว พาลา จ ปณฺฑิตา จ กาลวเสน นิพฺเพฐิยมานา สุขทุกฺขํ ปเลนฺติ, ยถาวุตฺเตน กาเลน อติกฺกมนฺตีติ ทสฺเสติฯ

11-18. อนฺตวาสุตฺตาทิวณฺณนา

[216-223] อนฺตวา โลโกติ เอกโต วฑฺฒิตนิมิตฺตํ โลโกติ คาเหน วา ตกฺเกน วา อุปฺปนฺนทิฏฺฐิฯ อนนฺตวาติ สพฺพโต วฑฺฒิตํ อปฺปมาณนิมิตฺตํ โลโกติ คาเหน วา ตกฺเกน วา อุปฺปนฺนทิฏฺฐิฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ชีวญฺจ สรีรญฺจ เอกเมวาติ อุปฺปนฺนทิฏฺฐิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ อิมานิ ตาว โสตาปตฺติมคฺควเสน อฏฺฐารส เวยฺยากรณานิ เอกํ คมนํฯ

2. ทุติยคมนาทิวคฺควณฺณนา